Қазақстанның жоғары технологиялы экспортын әртараптандыру және өсу: механизмдер мен басымдықтар

Қазақстанның жоғары технологиялық экспортының әртараптандырылуы және өсуі: тетіктері мен басымдықтары

Ғылыми жетекшісі Туркеева К.А., а.ғ.қ., э.ғ.к., доцент

Бірінші кезеңнің (2018) мақсаты – Қазақстанның ғылыми сыйымды өнімдерінің экспорттық әлеуетін талдау және бағалау.
Бірінші кезең зерттеуінің негізгі нәтижелері (2018 ж.):
– 4-ші өнеркәсіптік революция жағдайында Қазақстан Республикасының экономикасын әртараптандырудың теориялық және әдіснамалық негіздері дәлелденді. «Экономиканы әртараптандыру» және «экспортты әртараптандыру» анықтамаларына кеңейтілген түсінікте авторлық түсіндірмесі берілген. Әртараптандырудың жоғары технологиялық өндірісті дамыту, цифрландыру, білім беру салаларында интеллектуалды өнімді дамыту және т.б. сияқты ерекшеліктері айқындалды. Экономиканың әртараптандырылуын бағалау үшін елдердің экономикалық күрделілігін анықтау әдісі, сондай-ақ олардың экспорттық себеттерін әзірлеу әдісі ұсынылады;
– мұнайхимия өнеркәсібінің экспорттық әлеуетінің бағасы келтірілген. Экспортқа бағытталған мұнай-химия өнімдері хош иісті көмірсутектер – бензол және параксилол екендігі анықталды;
– өңдеу салаларының экспорттық әлеуетінің мәселелері анықталды: экономиканың төмен технологиялық өндірістік құрылымы, экономиканың жоғары энергия сыйымдылығы, еңбек өнімділігінің төмендігі, негізгі қорлардың физикалық және моральдық тозуы;
- көліктік-логистикалық қызметтердің экспортына әсер ететін факторлар анықталды: бірыңғай тарифтің, кедендік, технологиялық саясаттың жоқтығы, тарифтерді қалыптастырудың қолданыстағы принциптері, тасымалдау процесін бақылаудың ашық емес механизмі, жол мен жылжымалы құрамның физикалық және моральдық тозуы (50-60%), жылжымалы құрамның болмауы және т.б. др;
– ауыл шаруашылығы құрылымдарын аймақтық мамандандыру мен шоғырландыру қажеттілігін негіздеді; ауыл шаруашылығында су ресурстарын үнемдейтін технологияларды енгізу, агроөнеркәсіптік кешенді техникалық және технологиялық жаңарту; кластерлік басымдықтар негізінде интеграцияланған өндірістерді қалыптастыру және т.б.
Ғылыми нәтижелер SCOPUS базасының келесі шетелдік рейтингтік жарияланымдарында көрсетілген:
Сабден О. The concept of the future and the new paradigm of the fifth spiral: the of the state, business, science, society and informatization» – 1,2 п.л. The journal of Asian Finance, Economics and Business, ISSN 2248 – 4637. http://jafeb.org/journal/article.php?code=64108
Екінші кезеңнің (2019 ж.) мақсаты үшінші технологиялық жаңғырту жағдайында экспортты әртараптандыру бағыттарын дәлелдеу.
Зерттеудің екінші кезеңінің негізгі нәтижелері (2019 ж.):
– интегралды алғышартты (экспорттың бәсекеге қабілеттілік индексі, экспорттық әлеуеттің өмір сүру индексі, аймақтың инновациялық белсенділік индексі, экспортты әртараптандыру индексінің алғышарттары) бағалау негізінде экспортты әртараптандыруды бағалаудың әдіснамалық тәсілдері жасалды, үшінші модернизация жағдайында экспортты әртараптандыру индекстеріне баға берілді. Қазақстанның ресурстық базасы бойынша жоғары көрсеткіштері бар аймақтар анықталды. Осы әдістемені өңірлерде және елде экспорттық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік органдардың құралы ретінде енгізу бойынша ұсыныстар беріледі;
– экспортқа бағдарланған өнімді әртараптандырудың бағыттары мен параметрлері негізделген: а) өңдеуші өнеркәсіптің басым секторларында экспортты әртараптандырудың негізгі бағыттарын зерттеу жүргізілді. Технологиялық даму деңгейі бойынша өңдеуші өнеркәсіптің құрылымы қарастырылды, жоғары технологиялық өндірістер және олардың ЖІӨ-дегі үлесі анықталды. Экспортты әртараптандыру индекстерін бағалаудың және өңдеуші өнеркәсіптің басым бағыттарының дамуын талдау әдістемесінің негізінде ұлттық экономиканың құрылымын әртараптандырудың стратегиялық қажеттілігі туралы ұсыныстар айтылады. Өңдеуші өнеркәсіптің аймақтық мәндегі салыстырмалы артықшылықтарының индексі бағаланып, өңдеудің басым секторларындағы жетекші аймақтардың экспорттық әлеуеті анықталды; б) көмірсутек шикізатын ұтымды өңдеуді және ілеспе газды терең қайта өңдеуді кешенді пайдалануға негізделген мұнай-газ және химия өнімдерінің дайындалған параметрлерін негізге ала отырып, Қазақстанның мұнай-газ және химия өнеркәсібін қарқындату бойынша ұсыныстар әзірленді. Авторлық есептеулер негізінде ішкі және сыртқы нарықтарда үлкен сұранысқа ие және Қазақстанның экспорттық мүмкіндіктерін арттыратын полимерлі өнімдердің кең спектрі түрінде сатылатын өнімді алу туралы ұсыныстар негізделген; в) 4.0 индустриясы жағдайында көліктік-логистикалық жүйені құрудың негізгі бағыттар негізделген және авторлық тәсілдері ұсынылған. Бұл 4.0 индустрия жағдайында қызмет көрсету сапасын жоғарылатумен және халықаралық интеллектуалдық көліктік желінің қосылумен елдің көліктік-логистикалық инфрақұрылымын жаңғыртудың басымдықтарын айқындауға негізделген.
– дамудың басымдықтары зерттеліп, жүйелік және субъективті сипатқа ие анықталған факторларға сүйене отырып, ауылшаруашылық өнімдерінің сыртқы нарыққа шығуы үшін негіздемелер келтірілген. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорттық әлеуетін әртараптандыру бойынша ұсыныстар әзірленді.
– өңдеуші өнеркәсіптің құрылымын және оның базалық салаларын жаңғыртуды ескере отырып, Қазақстанның экспортты әртараптандыруды бағалау әдістемесіне негізделген жоғары технологиялық өнімдер экспортын дамыту кезінде мемлекеттік саясаттың басымдықтары негізделіп, ұсыныстар әзірленді
Ғылыми нәтижелер SCOPUS базасының келесі шетелдік рейтингтік жарияланымдарында көрсетілген:
A. Maldynova, Zh. Osmanov, D. Galiyev. Formation of Maketing Strategy for Promotiong an Innovative Product // Journal of Applied Economic Sciences (Romania), ISSN 1843-6110. http://cesmaa.org/Docs/TOC_JAES-7-61-Winter-2018.pdf

Жобаның үшінші кезеңінің мақсаты (2020ж.) Қазақстанның жоғары технологиялық экспортының өсуінің ұйымдастырушылық-экономикалық тетіктерін қалыптастыру және іске асыру болып табылады.

Үшінші кезеңнің нәтижелері (2020):

– жаңа технологиялық революцияны қалыптастыру жағдайында экспорттық стратегияны қалыптастырудың жаңа тәсілдері әзірленді;

– мұнай-газ химиясы саласының жоғары технологиялық өнімдерін өсіру тетіктері әзірленді және оларды іске асыру бойынша ұсыныстар әзірленді;

– өңдеу өнеркәсібінің құрылымын трансформациялау бойынша тетіктер анықталып, ұсынымдар ұсынылды;

– цифрландыру негізінде индустриялық-логистикалық парктер желісін енгізу бойынша ұсыныстар әзірленді;

– агроөнеркәсіптік кешеннің экспортқа бағдарланған өнімін қайта бағдарлау тетіктері әзірленді.

Ғылыми нәтижелер SCOPUS базасының келесі шетелдік рейтингтік жарияланымдарында көрсетілген:

1) Suleimenova, K. Turkeyeva, A. Tulemetova, N. Zhanakova. (2020) The Impact of the Oil and Oil Products Market on Economic Development: A National Aspect // International Journal of Energy Economics and Policy (Turkey), 2020, 10(5), ISSN: 2146-4553. Р. 116-122. DOI: https://doi.org/10.32479/ijeep.9964

2) Moldabekova A., Zhidebekkyzy A., Akhmetkaliyeva S., Baimukhanbetova E. Advanced technologies in improving management of logistics service: bibliometric network analyze // Polish Journal of Management Studies. – 21, No.1. – 2020. – P. 211-223. DOI: 10.17512/pjms.2020.21.1.16

3) Kajmuratova A.K., Boltaeva A.J., Moldabekova A.T. Introduction of environmental innovations in the Republic of Kazakhstan / Business technology for a sustainable environmental system. E3S Web of Conferences. BTSES-2020 (Scopus). Volume 159, P. 01005. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202015901005

4) Moldabekova A., Beifert A., Sabden O. (2020) Logistics service quality of dry ports within land-based transport corridors: a case study “Khorgos Gateways” Reliability and Statistics in Transportation and Communication. Lecture Notes in Networks and Systems, vol 117. P. 213-222. Springer, Cham, https://doi.org/10.1007/978-3-030-44610-9_21(Скопус конференция).

5) Philipp R., Gerlitz L., Moldabekova A. (2020) Small and Medium-Sized Seaports on the Digital Track: Tracing Digitalisation Across the South B3altic Region by Innovative Auditing Procedures. Reliability and Statistics in Transportation and Communication. Lecture Notes in Networks and Systems, vol 117. P. 351-362. Springer, Cham, DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-030-44610-9_35

Іске асыру:
1. ҚР Президенті Қ-Ж.К. Тоқаевтың О. Сәбденнің атына мемлекет басқару жобасы бойынша ұсыныстар мен ұсынымдарды алу және одан әрі қарау туралы 13.08.2019 ж. пікір-хаты